Կիբեր֊անվտանգությունը 2021 թվականի․ սպասումները եւ անելիքները

 

Հաշվի առնելով 2020 թվականի իրողությունները, կապված կորոնվարիուսի եւ Արցախյան պատերազմի հետ, ինչպես նաեւ սպասվող քաղաքական եւ հասարակական զարգացումների, կիբեր֊անվտանգության տիրությում կարելի է սպասել նոր իրավիճակի։ Ինչից ելնելով պետք է նաեւ մտածել ավելի լուրջ մոտեցումներ ցուցաբերել թվային անվտանգության, թվային հիգիեանյի հետ կապված։ 

 Այն կազմակերպությունները, որոնք ռեալ կամ տեսական վտանգի տակ են գտնվում (ինչի մասին ստորեւ), ճիշտ կանեն պարբերաբար անցնեն թվային աուդիտ։ Քանի որ մի կողմից վտանգներն են փոփոխվում։ Մյուս կողմից կամայական կազմակրեպությունում սարքերը եւ ծրագրային ապահովումը հնանում է, հայտնվում են նոր աշխատողներ, որոնք պատրաստված չեն մարտահրավերներին եւ այլն։ Հարկավոր է հաշվարկեր ռիսկերը, կանխարգելիչ գործողություններ իրականացնել։ Եվ սա մ բան է, որը պետք է անընդհատ լինի, աուդիտը եւ դրան հետեւող շտկումները պետք է լինեն պարբերաբար, հակառակ դեպքում սխալների կուտակում է լինում, որն էլ մի օր բերում է լուրջ խնդիրների։ 

 Այս անգամ դիտարկենք կազմակերպությունների մակարդակով հնարավոր սպառնալիքները։ Հատկապես վտանգի տակ գտնվողների թվում են լրագրողները եւ հասարակական կազմակերպությունները։

 Հիմնական եւ կրկնվող սպառնալիքները 

 Հասկանալի պատճառով մամուլը շարունակելու է լինել ադրբեջանական հաքերային թիմերի թիրախում։ Հրադադարի ստորագրելուց հետո, նոյեմբերի 10-ից բացարձակապես չդադարեցին DDoS հարձակումները հայաստանյան լրատվականների դեմ։ Դեռ երկար շաբաթներ կայքերի դեմ աշխատում էին ադրբեջանական բոթնետները։ Դա պայմանավորված է նրանով, որ չնայած, որ կա հրադադարի պայմանագիր, սակայն բուն պատերազմի ավարտին մենք չենք հասել։ Այն շարունակվում է հիբրիդային տեսքով եւ տեղեկատվական կոմպոենտը հիմնականներից է այս պահին։ Այդ իսկ պատճառով գրոհները լրատվական կայքերի դեմ լինելու են շարունակական։ Դրանք պերմանենտ չեն լինի, իրավիճակային կուժգնանան՝ կախված քաղաքական եւ ռազմական գործողությունների հետ։

 Չնայած, որ լրատվականների մեծ մասը ուներ պատերազմի օրերին պաշտպանողական համակարգեր, այնուամենայնիվ նշենք, որ գոյություն ունեն մի շարք հնարավորություններ DDoS հարձակումներից պաշտպանվելու համար հենց լրատվամիջոցների եւ իրավապաշտպան կազմակերպություննեի համար։ Այստեղ հնարավոր է ծանոթանալ եղած անվճար տարբերակներին, որոնք հասանելի են նշված կազմակերպություններին։ Ամեն դեպքում, միայն պաշտպանական համակարգի միացումը չի լուծում խնդիրը․ հարձակվողները անընդհատ փոխում են փոխել ուղղությունները, եւ հարկավոր է մասնագիտական միջամտություն։ 

 Մյուս խնդիրը, որը տարիներ շարունակ Հայաստանում, ինչպես եւ ամբողջ աշխարհում առկա է, դա կրիպտովիրուսների (ransomware) հարցն է։ Սա մի թեմա է, որը Հայաստանում լուրջ ազդեցություն ունի ինչպես անհատների, այնպես էլ կազմակերպությունների մակարդակով, սակայն չի հանրայնացվում։ 

  Սա իմ հարցումն է, որը ես անց եմ կացրել դեռ 2016 թվականին, եւ արդեն այն ժամանակ երեւում էր որ մենք գործ ունենք համատարած խնդրի հետ։

Ինչը մեր առջեւ բացում է մի կարեւոր այլ սրան կապ ունեցող խնդիր - դա տվյալների պահպանման հարցն է։ Այսօր սա մի լուրջ պրոբլեմ է, որը Հայաստանում շատ քիչ լրատվականներում կամ կազմակերպություններում դրված է որեւէ հստակ հիմքի վրա։ Իրականությունն այն է, որ տվյալները պետք է պահպանվեն մի քանի կրկնօրինակով, գերադասելի է դրանք լինեն զուտ մեկ համակարգչից բացի եւս երկու տեղ, ընդ որում տարբեր կրիչների վրա։ Տրամաբանական լուծումն է ունենալ արտաքին կոշտ սկավառակներ եւ ամպային պահեստ։ Հասարակական կազմակերպությունների դեպքում գոյություն ունի հեշտ ուծում ամպային պհեստավորման առումով, քանի որ հնարավոր է դիմել TechSoup Armenia Microsoft Office 365 անվճար լիցենզիաներ, որոնց դեպքում ամեն համակարգչին կհասնի 1 TB ամպային պահեստ։ Լրատվամիջոցները, ցավոք, չունեն տարբերակ օգտվելու նման արտոնություններից եւ պետք է գտնեն էջան տարբերակներ։ Կամ գրանցեն միանգամից շատ անվճար, օրինակ, Mega , 50 GB անվճար տեղ ստանալով։ Կամ պարզապես գնել սեփական սերվեր եւ ունենալ սեփական ամպային լուծում։ Կարելի է օգտվել բաց կոդով անվճար լուծումներից եւ ստեղծել սեփական back up տարածք սեփական սերվերների վրա, որոնց վրա շատ ավելի էժան կնստի տվյալների պահեստավոչումը, քան արդեն պատրաստի լուծումների դեպքում։ 

 

Զարգացող սպառնալիքները 

 Ինչը արդեն պարզ է, որ ՀՀ հատուկ ծառայությունները ավելի մեծ հետաքրքրություն ունեն արդեն վիրտուալ տիրույթի հանդեպ։ Վերջին շրջանում նկատվում են զարգացումներ, որոնք կարող են խոսել այն մասին, որ վերահսկողության տակ է դրվում ինտերնետային թրաֆիկը։ Նաեւ տվյալներ կան, որ DNS-ի աշխատանքի վրա ներազդեցություն է իրականացվում - իհարկե, դեռ միայն պատերազմական ժամանակ։ Սա մեզ հուշում է, որ լրագրողների համար մշտական VPN ծառայությունից օգտվելը վատ գաղափար չէ։ Հնարավոր է, որպեսզի ամին մի լրագրող օգտվի իր ուզած VPN ծառայությունից օգտվի, իսկ հնարավոր է ստեղծել սեփական խմբագրականը եւ տրամադրել բոլորին։ Դրա համար կարելի է օգվել կրկին բաց կոդերով եւ անվճար Outline ծառայությունից։ Ստեղծելը բացարձակ բարդ չէ, եւ քիչ ծախսատար - օրինակ, կարող եք օգտվել ռուսերեն կարճ բացատրությունից։

Տեղական հատուկ ծառայությունների հետ հնարավոր խնդիրները լուծելու համար հարկավոր է ողջ կազմակերպությունում պարտադրված կերպով միացնել երկփուլային վավերացումը - 2 factor authentication. Ընդ որում ոչ միայն էլեկտրոնային փոստի կամ սոցիալական ցանցերի վրա, այլ նաեւ պարտադրված բոլոր մեսենջերների վրա։ Եվ հիշենք, որ Վայբերում դա անհասանելի է, ինչը նշանակում է, որ լրագրողի կամ իրավապաշտպանի դեպքում այդ կոնկրետ մեսենջերը դառնում է ոչ անվտանգ, քանի որ SMS-ի կորզման կամ SIM քարտի կլոնավորման միջոցով հաշիվը հնարավոր է կորզել։ Նույն հնարավորության պատճառով բոլոր հաշիվներում պետք է անջատվախ լինեն հեռախոսով վերականգնումը կամ երկփուլայինը, դա պետք է աշխատի միայն հատուկ հավելվածների միջոցով։ Հակառակ դեպքում կարող եք հայտնվել նույն իրավիճակում, ինչ Սեդրակը։ Նշեմ, որ նման դեպքերի մասին տեղեկատվությունը գնալով շատանում է։

 Երկփուլայինը հաշիվների եւ մեսենջերների վրա թույլ է տալիս լուծել ոչ մաիյն տեղական, այլ նաեւ այլ երկրների հատուկ ծառայություններին սպասարկող հաքերային թիմերի կողմից հարձակումներից շատերի հարցը։ Ընդ որում երկփուլայինի խնդիրը պետք է լուծվի կազմակերպության մակարդակով, քանի որ հաճախ սոցցանցերի էջերը վարում են միանգամից մի քանի հոգով։ Հերիք է, որ մեկը միացրած չլլինի, վտանգվում է ոչ միայն անհատական հաշիվը, այլ նաեւ ընդհանուր լրատվականինը։ Ֆեյսբուքում այս հարցը ավելի հեշտ է լուծվում, քանի որ բիզնես մենեջերի կարգավորումներից հնարավոր է պարզապես պարտադրել բոլոր ադմիններին ունենալ երկփուլայինը միացված։ Բայց մյուս սոցցանցերի դեպքում պետք է վերահսկել գործընթացը։ 

 Երրորդ երկրների պետական հաքերների ( state sponsored ) հարձակումների տեսանկյունից Հայաստանում կարելի է սպասել զարգացումներ։ Այն, որ ադրբեջանական եւ թուրքական թիմերը ակտիվ աշխատելու են այստեղ, կարծում եմ, ոչ ոքի մոտ կասկած չի առաջացնում։ Բայց աշխարհաքաղաքական զարգացումները, ներքաղաքական պայքարը, մեծ երկրների ներգրավումը տարածաշրջանում խոսում է այն մասին, որ կիբեր հարձակումները Հայաստանի տարածքում կարող են կտրուկ աճել։ Եթե 2020 թվականի սկզբին բավականին տարօրինակ էր թվում համաշխարհային ճանաչում ստացած Turla թիմի կողմից հաքերային գործողությունները Արցախի բնապահպանության նախարարության ուղղությամբ եւ մի շարք այլ պետական եւ ոչ պետական կայքերի, ապա արդեն տարվա ավարտին այս ամենը կարող է դիտվել, որպես ավելի տամաբանական փորձ տեղեկատվություն հավաքագրելու։ Կարծում եմ, եկող տարվա ընթացքում հետաքրքրության աճը կլինի միաանգամից մի քանի հարեւան եւ հեռավոր երկրների կողմից, երկների, որոնք ունեն լրջագույն հաքերային ներուժ։ Տեսականորեն, տարածաշրջանում եւ կոնկրետ Հայաստանի եւ Ադրբեջանի շուրջ կատարվող իրադարձությունների հանդեպ խորացված հետաքրքրություն ունեն ոչ միայն Մինսկի համանախագահ երկրները, այլ, պարզ պատճառով հարեւան Իրանը, հնարավոր է եւ Իսրայելը։ 

 Ամեն դեպքում խմբագրությունները պետք է պատրաստ լինեն հնարավոր զարգացումների։ Պատերազմի օրերին արձանագրված հարձակումները արդեն խոսում են այն մասին, որ օգտագործվում էին նաեւ սմարթֆոնների դեմ կիռարվող վնասակար ծրագրեր, որոնք, ամենայն հավանականությամբ ներկայացնում էին իրենցից միջազգային շուկայում առկա լուծումներ։ Առկա փորձը խոսում է այն մասին, որ հիմնական նմանատիպ հարձակումները, որոնք իրականացվել են հեռախոսների կամ համակարգիչների դեմ ունեցել են երկու խնդիր, որը հարկավոր է լուծել կազմակերպության մակարդակով։ 

 Առաջինը դա մարդկային գործոնն է։ Սոցիալական ինժեներիային դիմակայելը խմբագրության կամ կազմակերպության մակարդակով հնարավոր է, եթե իրականացվի կազմի թրենինգային պատրաստում։ Նույնիսկ մի քանի ժամվա թրենինգը ֆիշինգային կամ այլ սոցիալական ինժեներիայի մեթոդների եւ դրանց դիմակայելու մասին լուծում է բազմաթիվ, եթե ոչ հիմնական հնարավոր հարձակումների հարցը։ 

 Երկրորդը դա ծրագրային ապահովման հարցն է։ Ունենալ թարմ օպերացիոն համակարգեր ինչպես համակարգիչների, այնպես էլ հեռախոսների վրա, միշտ հետեւել թարմացումներին - սա իարականում բազմաթիվ խնդիրներից հեռու մնալու հիմնական լուծումներից է։ Եվ սա հարկավոր է լուծել համակարգված։ Հատկապես, երբ տարբեր տեսակի սարքեր են օգտագործվում․ մեկը իր համակարգիչն է բերում գործի, մյուսը տնից է աշխատում եւ այլ նման հարցեր։ Սա պետք է հստակ վերահսկվի, քանի որ մարդ կարող է աշխատանքային համակարգիչը ունենա բարվք վիճակում, սակայն կարանտինի պատճառով աշխատի տնից, որտեղ, օրինակ, իր մոտ Windows XP օպերացիոն համակարգ է տեղադրված, որը տեղով վտանգ է։ 

 Ամեն դեպքում, երբ խոսքը գնում է ոչ թե անհատ լրագրողի պաշտպանության, այլ ողջ խմբագրության մասին, հասկանալի է դառնում, որ միայն համակարգված եւ վերահսկելլի կարգավորութմների դեպքում է հանարավոր խուսափել կիբեր-անվտանգության հետ կապված պատահարներից, կամ գոնե լինելու դեպքում մինիմալ վնասով դուրս գալ իրավիճակից։ Մեկ աշխատակիցը, որը չի հետեւում հիմնական կանոններին, հերիք է ողջ խմբագրությանը մեծ վնաս պատճառելու համար։

Ինտերնետի ազատության հիմնական խնդիրները Հայաստանում

 

Հայաստանում ինտերնետ տիրույթը միշտ ավելի ազատ է եղել, քան, օրինակ, մամուլը կամ խոսքի ազատությունը ընդհանուր պատկերազցմամբ։ Freedom House կազմակերպության կողմից ամենամյա Freedom on the Net ռեյթինգում Հայաստանը, բացառությամբ 2017 թվականի, եղել է ազատ երկրների ցանլում։ Միայն 2016 թվականի ՊՊԾ գնդի գրավմանը հետեւած մոտ մեկ ժամ Ֆեյսբուքի արգելափակումները հանգեցրեցին նրան, որ մեկ տարով Հայաստանը ընկավ կիսա-ազատ երկրների ցանկը, բայց արդեն հաջորդ տարի նորից վերականգնեց իր դիրքրերը։ Եվ փաստացի այսօր հանրապետությունը գտնվում է ազատ ինտերնետ երկրների առաջին տասնյակում։

2020 թվականի իր հերթին ունեցավ կտրուկ բացասական ազդեցություն ինտերնետ ազատությունների վրա։ Գարնանը հայտարարված արտակարգ դրությունը իր հետ բերեց պաշտոնապես հայտարարված գրաքննույթուն, որը երկար չտեւեց, սակայն իր ազդեցությունն ունեցավ։ Նաեւ գործարկվեց համակարգ, որը բջջային հեռախոսների միջոցով եւ բջջային օպերատորների կողմից տրամադրվող տվյալների հիման վրա վերահսկվում էր Հայաստանի ամբողջ բնակչության շարժը եւ սոցիալական կապերը՝ հիմնվելով հեռախոսազանգերի մետա-տվյալների հիման վրա։

Արցախյան պատերազմի ընթացքում եղավ համ գրաքննություն, համ արգելափակումներ։ Նաեւ զանգվածային հաքերային հարձակումներ, որոնք իրականացվում էին Ադրբեջանից եւ Թուրքիայից։

COVID-19 հետ կապված ժամանակահատվածը

2020 թվականի գարնանից մինչեւ աշուն գործող արտակարգ դրությունը եւ կարանտինը յուրահատուկ ազդեցություն ունեցան ինտերնետի վրա։

Արտակարգ դրության առաջին օրերից հայտարարվեց գրաքննություն, որը վերաբերում էր կորոնավիրուսին վերաբերող բոլոր տիպի տեղեկատվությանը․ այն չպետք է հակասեր պաշտոնականին։ Ընդ որում գրաքննության կանոնները վերաբերում էին ոչ միայն լրատվամիջոցներին, այլ նաեւ սոցցանցային օգատետրերին։ Ոստիկանությունը գործում էր ուժային եւ հաճախ անտրամաբանական մեթոդներով։ Օրինակ, Տիգրան Խզմալյանի տուն այցելել էին գիշերը, որպեսզի պահանջեն հեռացնել ֆեյսբուքյան գրառում, որը, իրականում, չէր հակասում ցենզուրայի կանոններին։

Կիբեր-հարձակումները Հայաստանում, 2020 թվականի երկրորդ կիսամյակ

 

2020 թվականը կիբեռսպառնալիքների տեսանկյունից, երեւի թե, ամենաբարդ տարին է եղել Հայաստանի համար։ Տարվա առաջին հատվածում հիմնական խնդիրները կապ ունեին կորոնավիրուսային կարանտինի հետ, քանի որ միանգամից մեծ քանակի մարդ, ով ինտերնետից օգտվելու մեծ փորձ չուներ, ստիպված սկսեցին օգտվել համացանցից, իսկ կիբեր-հանցագործները ակտիվացան։ Իսկ տարվա երկրորդ կիսամյակի վրա ազդեցություն ունեցել են հիմնական երկու իրադարձություն․ Արցախյան պատերազմը եւ հուլիսյան դեպքերը Տավուշում։ Երկու իրադդարձությունների ժամանակ էլ հաքերային գերակտիվություն էր նկատվել։

 Հիմնական հարձակումների ֆոնը, այն հարձակումների, որոնք իրականացվում են միջինացված վիճակում առանձնապես չէր տարբերվում։ Շարունակվում էին եւ շարունակվում են ստանդարտ ֆիշինգային հարձակումները, մարդկանց ինչպես միշտ առաջարկվում է շահել նոր եւ թանկ հեռախոս բանկային քարտի տվյալների դիմաց։ 

 Պատերազմական գործողությունները լրջորեն սրեցին իրավիճակը։ Տավուշյան հուլիսի մարտերի ժամանակ արդեն հաքերային ակտվիությունը Ադրբեջանի կողմից շատ բարձր էր։ Սեպտեմբերից սկսված պատերազմի ժամանակ հարձակումների քանակն ու որակը դառնում է անհամեմատելի մնացած բոլոր ժամանակահատվածների հետ։ 

 Տավուշի մարտերի շրջան

 Հուլիսի 5. Նույն խումբը սկսում է հրապարակել հայաստանցիների անձնագրերի լուսանկարներ։ Ընդ որում, մեջը կան Արցախի ԱԱԾ աշխատակցի տվյալներ։ 

Հուլիսի 6. Ադրբեջանական հաքերային ֆոումում հրապարակվում են մի քանի հարյուր հայաստանցու անձնագրային տվյալներ։ Ընդ որում դա անձնագրերի լուսանկարներ են, մի մասում մարդիկ նկարահանվել են անձնագրերի հետ։ Նման նկարահանում պահանջում են, օրինակ, վարկային կամ նմանատիպ կազմաերպություններ, որոնց պետք է նույնականացնել մարդուն եւ համոզվել, որ նա չի օգտագործում մեկ այլ քաղաքացու անձնագիրը։ Ասեմ, որ առկա է նաեւ Արցախի ԱԱԾ աշխատակցի տվյալներ։ 

Սա արտահոսքի օրինակներից մեկն է։ Բլուրը իմ կողմից է արվել

Հուլիսի 7. Ադրբեջանական հաքերները Ֆեյսբուքում հրապարակաում են Արցախի Պաշտպանության բանակի զորամասի գույքագրմանը վերաբերող թերթիկներ, որը ներառում է նաեւ ավտոմոբիլային պարկի վերաբերյալ տեղեկաություններ։ Թերթիկները ինչ-որ մեկը նկարահանել է եւ, ամենայն հավանականությամբ, իր անձնական “մայլով” ուղարկել մեկ ուրիշ հանճարի։ Սա արդեն մի դեպք է, որ պետք է երկրում բարձրացներ մեծ աղմուկ։ Լսու՞մ եք աղմուկը։ Ես էլ չեմ լսում։

Սա արտահոսքի օրինակներից մեկն է։ Տվյալների մի մասը ես ջնջել եմ

Հուլիսի 13. Ադրբեջանական հաքերները կոտրում են միանգամից gov.am, e-gov.am, primeminister.am կայքերը։

Հետագայում ադրբեջանական հաքերային թիմերը հայտարարում են, որ կոտրել են եւ ներթափանցել կառավարական սերվերների մեջ եւ կորզել մի քանի տերաբայթ տեղեկատվություն պետական փաստաթղթաշրջանառության էլեկտրոնային համակարգից։

 Արցախյան պատերազմ 

 Այս դեպքում հարձակումների քանակն ու որակը խոսում էր այն մասին, որ ադրբեջանական կողմից ներգրավվել էին նաեւ օժանդակ ուժեր։ Դա հնարավոր է լինեին թուրքական հաքերային խմբավորումներ։ Ինչպես նաեւ վարձկան հաքերային միավորումներ։ 

 Պատերազմի առաջին իսկ օրը, սսեպտեմբերի 27-ին հաքերներին հաջողվեց փոխել մոտ 90 կայքերի DNS հարցումները եւ ուղղորդել դեպի քարոզչական էջ։ Իրականում, կոտրվել էր մեկ CLoudflare հաշիվ, որին կցված էին բոլոր այդ կայքերը եւ դրա միջոցով բոլորի այցելուները ուղղորդվել էին մեկ այլ տեղ․ 

Հարձակման թիրախ էին դարձել նաեւ  տաս լրատվական կայք - բարեբախտաբար, կարճաժամկետ․

 http://1in.am 

http://a1plus.am 

http://armenpress.am 

http://armtimes.com 

http://blognews.am 

http://hetq.am 

http://mamul.am 

http://mediamax.am 

http://news.am 

http://zhamanak.com 

 Հոկտեմբերի 10 իրականացվեց աննախադեպ հարձակում, որի հետեւանքով կոտրվեցին գրեթե բոլոր պետական կայքերը, ինչպես նաեւ Սահմանադական դատարանի, Մարդու իրավունքների պաշտպանի եւ այլն։ Նաեւ կոտրվեցին Արցախի Հնարապետության պետական կայքերը։ 

Մոտ հիսուն կարեւորագույն կայք դուրս հանվեց շարքից․

Այս տեսքն ուներ ողջ ՀՀ եւ ԱՀ պետական տիրույթը 

 Նույն ժամանակ իրականացվել էր ներթափանցում կառավարական սերվերներ։ Մինչեւ հիմա այդքան էլ հասկանալի չէ, թե որ քանակի տեղեկատվություն է կորզվել։ Գողացած այլերի մի մասը հասանելի է համացանցում բաց տեսքով։ Եղածից կարելի է անել եզրակացույթուն, որ Ադրբեջանի ձեռքում են հայտնվել բազմաթիվ ծառայողական եւ գաղտնի փաստաթղթեր Նախագահի աշխատակազմից, ԱԳՆ-ից, ՊՆ-ից եւ այլն։ Փաստաթղթերի մի մասը 2020 թվականի սեպտեմբերին են մակագրվել, ինչը խոսում է այն մասին, որ հարձակումը նոր պատերազմի ժամանակ է իրականացվել եւ անմիջական կապ չունի հնարավոր հուլիսին եղած - եթե այն եղել էր - արտահոսքի հետ։ Նաեւ ցանցում է հայտնվել Ղարաբաղ Տելեկոմի բաժանորդների անձնական տվյալներով ֆայլը։ Նման զանգվածային եւ աննախադեպ արտահոսքներով կիբեր-հարձակում Հայաստանի դեմ երբեք մինչ այս պահը չէր իրականացվել։ 

Զուգահեռ պետական եւ լրատվական կայքերի դեմ իրականացվում էր անընդհատ եւ ուժգին DDoS հարձակում, ինչին արդեն անդրադարձել էի։ 

 Ողջ ընթացքում շարունակվում էին ֆիշինգային հարձակումները սոցցանցերում օգտատերերի դեմ։ Նույնպես իրականացվում էին հարձակունմեր մեսենջերների մակարդակով։ Ընդ որում այստեղ դիտարկվում էր նաեւ թիրախավորված հարձակումների փորձ բարձրաստիճան պաշտոնյաների եւ զինվորականների դեմ։

Թիրախային հարձակման փորձի օրինակ 

 Նույնպես որպես հոգեբանական ճնշման ձեւ կիրառվում էին հարձակումներ տեսախցիկների վրա։ Այստեղ կիրառվում էր ստանդարտ եւ պարզ մեթոդ - որոնվում էին գործարանային գաղտնաբառ ունեցող տեսախցիկներ, որոնց մեջ իրականացվում էր ներթափանցում։ Ինչից հետո տեսանյութերը տարածվում էին համացանցով։ Այնտեղ, որտեղ հնարավոր էր, նաեւ բարձրախոսով միացվում էր Ադրբեջանի օրհներգը։ Նման հարձակումներ իրականացվել էին հարյուրավոր տեսախցիկների վրա, որոնք տեղադրված էին ինչպես հանրային վայրերում, այնպես էլ տներում։

Կոտրված տեսախցիկից տեսանյութ Ֆեյսբուքում 

 Պատերազմի փորձը ցույց տվեց, որ Հայաստանը պատրաստ չէր դիմակայելու բազմակողմանի, բազմավեկտոր եւ լայնածավալ հաքերային հարձակումներին։ Այլ հարց է, թե որքանով դրանք ազդեցին ընդհանուր իրավիճակի վրա։Հաշվի առնելով գաղտնի փաստաթղթերի արտահոսքները, արձագանքները կարող են լինել երկարաժամկետ։

Մամուլի պատերազմի օրերին․ հիմնական կիբեր-հարձակումները

 Պատերազմի օրերին մամուլը կիբեր-տիրությում հանդիսանում էր հիմնական թիրախներից մեկը։ Առաջին իսկ րոպեներից լրատվամիջոցները սկսեցին ենթարկվել լայնամասշտաբ հարձակումների։ Ավելին, նույնիսկ պատերազմական գործողությունների ավարտը դադար չտվեց լրատվամիջոցների դեմ հարձակումներին։ Այս պահին էլ, երբ գրվում են այս տողերը գրեթե նույն ուժգունըթյամբ կայքերը գտնվում են հաքերային գործողությունների թիրախում։ 

Հիբրիդային պատեռազմի տռամաբանությունը ենթադռում է քարոզչական միջոցնեռի կիռարում, ապատեղեկատվության տարածում եւ այլ նմանատիպ գործողություններ, որոնք ենթադրում են տեղեկատվական պատերազմի վարումը։ Ինչի պատճառով էլ լռատվամիջոցները եւ լրագրողները հանդիսանում են առաջնային թիրախ։ Խնդիր է դրվում մի կողմից լռեցնել, կասեցնել տեղեկատվական հոսքերը։ Մյուս կողմից․ փորձել պատատեղեկատվություն տարածել, օգտվելով հենց լեգիտիմ լրատվամիջոցներից եւ լրոգրողներից։ Նաեւ կա երրորդ ուղղությունը․ քանի որ լրագրողները հանդիսանում են բազմաթիվ փակ տվյալների կրողներ եւ տարածողներ, ապա լրագրողների էլեկտրոնային փոստերի եւ սոցցանցերի հաշիվների կորզումը թույլ է տալիս մուտք դեպի փակ եւ գաղտնի տեղեկատվություն։ 

 Իսկ այժմ դիտարկենք, թե որոնք են եղել հիմնական հարձակումների ուղղությունները պատերազմի օրերին եւ հասկանանք, թե ինչպես կարող են լրագրողները եւ լրատվամիջոցները դրանցից պաշտպանվեն։

ա․  Ռազմական գործողոթւոյւնները սկսելու պահից լրատվական կայքերը հայտնվում են  DDoS հարձակումների տակ։ Սա արդեն կանոն է։ Եվ  լրատվամիջոցների մեծ մասը արդեն օգտագործում է պաշտպանողական համակառգեր, հիմնականում դա Cloudflare է։ Հարկ է նշաել, ոռ լրատվամիջոցների համար գոյություն ունեն անվճար տարբերակներ, որոնք թույլ կտան ապահովել հուսալիլ պաշտպանություն լուրջ մասշտաբի հարձակումների ժամանակ։ Ամեն դեպքում, միայն պաշտպանական համակարգի միացումը չի լուծում խնդկրը․ հարձակվողները անընդհատ փոխում են փոխել ուղղությունները, եւ հարկավոր է մասնագիտական միջամտություն։ 

Անձնական տվյալները, ադրբեջանական հաքերները եւ կառավարելի քաոսը

Կորոնավիրուսը շատ բան փոխեց, շատ խնդիրներ ստեղծեց, ավելի շատ արդեն եղած խնդիրներ վերհանեց։ Ամենահետաքրքիր թեմաներից մեկը անձնական տվյալների պաշտպանությոնն է ու դրանց արտահոսքերը, հնարավոր հետեւանքները։

Մի քիչ պատմություն 

 Հայաստանում անձնական տվյալների պաշտպանության հարցը միշտ խնդրահարույց է եղել, քանի որ չի եղել ոչ պետական մոտեցում, ոչ հանրային պահանջ։ Երկուհազարականների սկբում գրվեց անհատական տվյալների պաշտպանության օրենքը, որը իր մահով չորացավ, քանի որ ընդունելու օրվանից մոռացվեց։ Տաս տարի անց, 2015 թվականին ընդունվեց Անձնական տվյալների պաշտպանության մասին օրենքը, ինչպես նաեւ ստեղծվեց Անձնական տվյալների պաշտպանության գործակալությունը, որը գործում է արդարադատության նախարարության անձրեւանոցի տակ։ 

 Արտահոսքներ տվյալների մինչեւ վերջերս, անկասկած եղել են։ Այն էլ բավականին մեծ արտահքսոներ։ 2012-2013 թվականներին, օրինակ, եղել էր մեծ արտահոսք հեռախոսահամրների բազաների։ Սակայն այն ժամանակ շատ բանի արտահոսք չէր էլ կարող լինել․ դեռ շատ բան թղթով էր պահվում։ 

 

Ներկա իրավիճակը 

Ինչպես նշեցի, մենք արդեն ունենք Անձնական տվյալների պաշտպանության մասին օրենք, համապատասխան գործակալություն։ Բայց, այսքանից շատ բան չունենք։ Տուգանքը խախտման, արտահոսքի, անբարեխիղճ վերաբերմունքի դեպքում հավասար է 200-500 հազար դրամի։ Եվ դեռ երբեք չի կիրառվել ՀՀ նորագույն պատմության ժամանակ։ 

 Մյուս կողմից մենք ունենք արագ թվայնացում։ Պետական փաստաթղթաշրջանառությունը արդեն տարիներ շարունակ թվայնացված է։ Իսկ հիմա թափով թղթից դուրս է գալիս քաղաքացի - պետություն հարաբերությունը, քանի որ նոր ու նոր ոլորտներ մտնում են էլեկտրոնային կառավարման տակ։ Մեկ այլ կողմից օրենքն ու գործակալությունը գործի կեսի կեսն են։ Եթե չկան հստակ կարգավորումներ, թե ինչպես է պետք օգտվել անձնական տվյալների շտեմարաններից, ով ու երբ իրաբվունք ունի դրանք օգտագործել, որ պաշտպանվածության մակարդակներն են հարկավոր այս կամ այն տիպի տվյալների հետ աշխատանքի դեպքում, մենք ստանում ենք այն իրավիճակը, որն ունենք այսօր։

Ի՞նչ ունենք այսօր 

Հունիս-հուլիս սեզոնում մենք արդեն ունենք ահռելի քանակի արտահոսքներ։ Եկեք նայենք հերթով, թե ինչ դեպքեր են արձանագրվել․

 Հունիսի 2. “Զնդան” ֆեյսբուքյան էջը հրապարակում է կորոնավիրուսից մահացածների ցուցակները 

 Հունիսի 11. Ադրբեջանական հաքերային խումբը, որը արդեն տարիներ շարունակ հարձակումներ է իրակականցնում հայկական էլեկտրոնային փստերի եւ սոցցանցերի հաշիվների վրա, հրապարակում է երեք հազարից ավելի տվյալ․ կորոնավիրուսով վարակվածների եւ իրենց հետ կոնտակտ ունեցածների։ Հրապարակվում են անունները, ծննդյան թվերը, հասցեները, հեռախոսահամրները եւ անձնագրի սերիաները։ Հիմնական “զոհերը” Արմավիրից են։ 

 Հունիսի 24-26. Նույն հաքերային խումբը հարապարակում է եւս մոտ երկու հազար հայաստանցու տվյալներ։ Այս անգամ առանց անձնագրային տվյալների։

 Հուլիսի 5. Նույն խումբը սկսում է հրապարակել հայաստանցիների անձնագրերի լուսանկարներ։ Ընդ որում, մեջը կան Արցախի ԱԱԾ աշխատակցի տվյալներ։ Հուլիսի 6. Ադրբեջանական հաքերային ֆոումում հրապարակվում են մի քանի հարյուր հայաստանցու անձնագրային տվյալներ։ Ընդ որում դա անձնագրերի լուսանկարներ են, մի մասում մարդիկ նկարահանվել են անձնագրերի հետ։ Նման նկարահանում պահանջում են, օրինակ, վարկային կամ նմանատիպ կազմաերպություններ, որոնց պետք է նույնականացնել մարդուն եւ համոզվել, որ նա չի օգտագործում մեկ այլ քաղաքացու անձնագիրը։ Ասեմ, որ առկա է նաեւ Արցախի ԱԱԾ աշխատակցի տվյալներ։ 

Սա արտահոսքի օրինակներից մեկն է։ Բլուրը իմ կողմից է արվել



Հուլիսի 7. Ադրբեջանական հաքերները Ֆեյսբուքում հրապարակաում են Արցախի Պաշտպանության բանակի զորամասի գույքագրմանը վերաբերող թերթիկներ, որը ներառում է նաեւ ավտոմոբիլային պարկի վերաբերյալ տեղեկաություններ։ Թերթիկները ինչ-որ մեկը նկարահանել է եւ, ամենայն հավանականությամբ, իր անձնական “մայլով” ուղարկել մեկ ուրիշ հանճարի։ Սա արդեն մի դեպք է, որ պետք է երկրում բարձրացներ մեծ աղմուկ։ Լսու՞մ եք աղմուկը։ Ես էլ չեմ լսում։



Սա արտահոսքի օրինակներից մեկն է։ Տվյալների մի մասը ես ջնջել եմ



Համաձայնեք, որ մեկ ամսում նման քանակի տվյալների արտահոսքը իսկապես կատաստրոֆա 

է։ Առավել մտահոգիչն այն է, որ արտահոսքները տարբեր են։ Հստակ երեւում է, որ աղբյուրը մեկը չէ, երկուսը չէ։ Ինչ կարելի է ենթադրել հարձակումներից․ 

 
ա․ “Զնդանի” դեպքը ակընհայտ ներքաղաքական պայքարին է ուղղված։ Ինչը նշանակում է, որ ամեն պահի մի ներքին աղբյուր կարող է լուրջ արտահոսք իրականացնել՝ ինչ-որ մի քաղաքական ուժի պատվերով։ 

 
գ․ Իմանալով կոնկրետ ադրբեջանական հաքերային թիմի տարիների ընթացքում իրականացված հարձակումների ոճը, modus operandi, կարելի է գրեթե հարյուր տոկոսանոց հավանականությամբ ենթադրել, որ իրենք տվյալները ստացել են ոչ թե ինչ-որ համակարգերի վրա հարձակումներից, այլ անձնական էլեկտրոնային փոստեր կոտրելուց։ Ընդ որում հիմնականում դա իրենք անում են ընդհանուր շաբլոններով, mail.ru համակարգի վրա ֆիշինգային հարձակումների միջոցով։ 

բ․ Կորոնավիրուսային արտահոսված տվյալները իրենք իրենց մեջ տարբեր են։ Ֆայլերի եւ տվյալների ձեւավորումը իրարից տարբերվում են։ Ինչը, ամենայն հավանականությամբ, նշանակում է, որ մի քանի աղբյուրց են եղել արտահոսները։


դ․ Ինչը նշանակում է, որ մեծ քանակի պետական պաշտոնյաներ, բուժաշխատողներ, ՏԻՄ ներկայացուցիչներ իրար հետ փախանակվում են նման ինֆորմացիայով անձնական էլեկտրոնային փոստերով։ Կամ ընդհանրապես որպես գործական օգտագործում են անձնական փոստերը։

Ամենազարհուրելին այն է, որ բանակային տվյալները նույն կերպով են տնօրինվում։ 

 
է․ Մասնավոր հատվածում ընդհանրապես կարգավորումների ծայրը չի երեւում։ Եղած տուգանքները հստակ հուշում են, որ ավելի հեշտ է վճարել 200 հազար դրամ մեկ անգամ, քան ամեն ամիս վճարել մասնագետի, որը պետք է հետեւել թվային անվտանգությանը եւ տեղեկատվության հետ աշխատանքին։ 

ե․ Ընդհանուր առմամբ չկան հստակ կարգվորումներ, թե ով եւ ինչպես կարող է օգտագործել այս կամ այն տեղեկատվությունը։ Չկան պահանջներ եւ կանոններ տեղեկատվության հետ աշխատանքի։ Ոչ մի պաշտոնյա հստակ չի տեղեկացվում, թե ինչպես ինքը կարող է եւ պարտավոր է պաշտպանել թվային հաշիվները։ Կարճ ասած․ չկա հստակ ֆիքսված, գրված քաղաքականություն այս հարցում։


զ․ Չկան հստակ եւ խիստ պատիժներ խախտումների դեպքում։ Եղած տուգանքները գրեթե ոչինչ են՝ համեմատած հասցրած վնասների հետ։ 

 
ը․ Եթե ոչինչ չարվի, մենք ունենալու ենք ավելի ու ավելի մեծ արտահոսքներ։ Մեր քաղաքացիները դառնալու են ավելի ու ավելի անպաշտպան։ 

 
ե․ Բարձրացնել հանրային իրազեկումը թեմայի շուրջ

Ավելի մանրամասն այն մասին թե ինչ վտանգներ կան տվյալների արտահոսքի հետ կապված կարող եք լսել տվյալ տեսանյութում

Ի՞նչ անել 

ա․ Վերջապես ստեղծել կիբեր անվտանգությունով զբաղվող կենտրոն 

բ․ Անձնական տվյալների պաշտպանությոան գործակալությունը մեծացնել։ Կտրուկ մեծացնել տուգանքները եւ հետեւողական կիրառել։ Կասեցնել մարդկանց եւ կազմակերպությունների գործունեությունը, որոնք չեն կարողանում աշխատել անձնական տվյալների հետ


գ․ Ունենալ հստակ պետական քաղաքականություն, որը կընդգրկի տեղեկատվական անվտանգությունը, անձնական տվյալների պաշտպանությունը։ Հստակեցենել պատասխանատու մարմինները։ Այսօր պարզ չէ, թե հանրությունը ումից պետք է պատասխան պահանջի


դ․ Բոլոր անձնական տվյալներով աշխատաղ պետական պաշտոնյաների համար անցկացնել համապատասխան թրեյնինգներ


Գրառումը պատրաստվել է Շվեդիայի եւ Internews (Audience understanding and digital support ծրագրի ) ֆինասնական աջակցությամբԼ Տվյալ հրապարակումը արտահայտում է միայն հեղինակի կարծիքները։

Թվային անվտանգությունը կորոնավիրուսի եւ կարանտինի օրերին

Արդյո՞ք կորոնավիրուսը ավելացնում է կիբեր֊վտանգները։ Իսկ բուն կարանտինը լրացուցիչ սպառնալիքների աղբյուր դարձե՞լ է։ Երկու հարցն էլ ունեն դրական պատասխան։ Հերթով դիտարկեն հիմնական մարտահրավերները եւ դրանց դիմակայելու հնարավորությունները։

Մի քանի կարեւոր հանգամանք գոյություն ունի, որոնք ավելացրել են թվային վտանգները․

ա․ Կարանտինի պատճառով դպրոցականները անցել են օնլայն։ Շատ երեխաների համար ցանցը բացառապես անծանոթ էր մին այս պահը, հատկապես կրթսեր դասարանների։ Եվ երեխաների եւ իրենց ծնողների մեծամասնությունը իրազեկ չեն հիմնական անչափահասների թվային անվտանգության սկզբուքներից

բ․ Մարդիկ ստիպված են անցնել էլեկտրոնային առեւտրի եւ օնլայն ծառայությունների։ Ինչը գնալով ավելացնում է հնարավոր հարձակումները, քանի որ շատերը նման փորձ չունեն, քանի որ Հայաստանոմ էլեկտրոնային առեւտուրը ամենազարգացած ճյուղերից չէր

գ․ Ընդհանուր առմամբ մարդիկ ավելի երկար ժամանակ են մնում ցանցում, ավելի շատ են օգտվում զանազան կայքերից եւ ծառայություններինց, ինչը զուտ վիճակագրորեն շատացնում է վտանգների քանակը։

Այս պահին կիբեր-հանցագործները ակտիվացել են, քանի որ իրենց համար երկու կարեւոր հանգամանք գոյություն ունի․

ա․ Ինտերնետում են հայտնվել մեծ քանակի մարդիկ, որոնք շատ քիչ փորձ ունեն ցանցից օգտվելու
բ․ Ընդհանուր ծանր էմոցիոնալ, տնտեսական, հասարակական մթնոլորտը ավելի խոցելի է դարձնում մարդկանց

Բացի դրանից, այս պահին նաեւ Հայաստանի դեմ են ակտիվացել Ադրբեջանի հաքերային խմբերը, ինչպես նաեւ հատուկ ծառայությունները, որոնք փորձում են սոցցանցերում խուճապ սերմանել՝ օգտվելով հայաստանցիների կոտրած ֆեյսբուքյան հաշիվներից, որոնց միջոցով ապատեղեկատվություն են տարածում։

Հիմնական տարածվող խաբեությունները
Ինտերնետային խաբեությունները Հայաստանում գնալով ավելի են տարածվում։ Եվ վերջին ժամանակները բացասական տենդենցն այն է, որ դրանք հայաֆիկացվում են, օգտագոծվում է հայկական կամ հայաստանյան բովանդակություն, կիրառվում են ավելի ու ավելի լավ հայերենով գրված տեքստեր։

Այսօր ամենատարածվածը՝ դա շահումներն են։ Ամեն տիպի եւ տեսակի։ Ամենատարածվողը դա հայ հայտնիների անունից տարածվող առաջարկն է գրել, օրինակ, ազգանունի առաջին տառը եւ դրա դիմաց ստանալ աստղաբաշխական գումարներ։ Հանդիպում են կեղծ Քիմ Քարդաշյանը, Հներիկ Մխիթարյանը, Սիրուշոն, Սերժ Թանկյանը, Շերը, Ջիգարխանյանը եւ այլն։

  

Ահա մի քանի օրինակ, ինչպես նաեւ հետագա շփման մեսենջերով, եթե մարդ մեկնաբանում է նմանատիպ գրառում



Մարդուն առաջարկվում է ստանալ գումարը՝ բնականաբար, տրամադրելով բանկային քարտի տվյալները։

Օնլայն գրադարաններ կորոնավիրուսին դիմակայելու համար

Մի քանի գրադարան գրեմ ինքնամեկուսացվածների եւ իրենց երեխաների համար․

• Հայերեն լիքը աուդիոգիրք երեխաների համար - Գրքասեր

• Ամենամեծ ռուսալեզու գրադարանը, գրեթե ամեն ինչ կա - Flibusta

      Լինում են, որ գրքերը փակված են։ Այդ դեպքում օգտվեք Տելեգրամի բոտից - գրքի անունը գրում ես- ուղարկում ա քեզ @flibustafreebookbot - ես որ սենց եմ քաշում։

• Ինտերնետի արխիվը - անհնարին քանակի գիրք, կինո, նույնիսկ հին համակարգչային խաղեր։ Իհարկե, միայն հեղինակային իրավունքից արդեն դուրս եկած - Archive.org

• Իսկ եթե ուզում եք հեղինակային իրավունքի մեջ գտնվեղ, բայց անվճար - ապա rutracker.org - տոռենտով գրեթե ամեն ինչ

Թերագնահատված պոստ֊ապոկալիպտիկ սերիալներ տանը մնալու համար #coronavirus

Կա մի քանի լավ սերիալ, որոնք շուխուռ չեն հանել, բայց հավեսով նայվում են։ Հատկապես այս , նախաապոկալիպտիկ օրերին։ Եվ այսպես, ինչպես կասեր դասականը, քանի որ թունդ պոստապոկալիպտինկա են, բայց առանց տափակ զոմբիների։

12 Monkeys. ռուսերեն սովորաբար Армия 12 обезьян

Նկարահանվել է համանուն Բրյուսվիլիսյան ֆիլմի մոտիվներով։ Բայս արդեն երրորդ֊չորրոդ սերիայից հետո հասկանում եք, որ ամեն ինչ շատ ավելի բատդ ա, խառը, խուճուճ, դինամիկ, վազվզոց, կրակոց։ Չորս սեզոն ա, լրիվ կհերիքի կարանտինի առաջին, նախնական փուլի համար։ :))) Ես որ հավեսով նայեցի։

Wayward Pines․ Ռուսերեն հիմնականում հանդիպում է որպես Сосны։ 

Facebook հաշիվը կոտրելու հիմնական ձեւերից մեկը․ ֆիշինգ

Հենց հիմա Ֆեյսբուքում իրականացվում է հայաստանցիների դեմ հարձակում, որի բավականին հաճախ է օգտագործվում, սակայն, սովորաբար, հայերեն չի լինում։ Իհարկե, մեծ հավանականությամբ սա անում են ադրբեջանական հաքերները, բայց իրականում հետքերը գտնել հնարավոր չէ այսպես, նենց որ հարձակման հեղինակները կարող են լինել ուր ասես։

Հիմա բուն հարձակման ձեւը։ Ստեղծվում է էջ, որը նմանակում է հենց Ֆեյսբուքի ադմինիստրացիայի կողմից ստեղծված էջ ֊ հասցեն միտումնավոր պարունակում է կյուրեղատառ տառեր, որպեսզի Ֆեյսբուքի անվտանգության բոտերը միանգամից չհայտնաբերեն նմանակումը

Էջը նշում է հայաստանյան էջեր, վախացնելով, որ խախտել են կանոնները եւ կարգելափակվեն, եթե նշված հղումով չգնան․ 

Կիբեր֊անվտանգությունը Հայաստանում․ 2019 թվականի արդյունքները

Կիբեր֊անվտանգության տեսանկյունից 2019 թվականը բավականին հետաքրքիր էր։ Իհարկե, բազմաթիվ իրադարձություններ պարզապես արդեն շարունակական բնույթ ունեն տարիներ շարունակ։ Օրինակ, ադրբեջանական հաքերների հարձակումները։ Մյուս կողմից, կան նաեւ նորություններ, որոնց վրա պետք է ուշադրություն դարձնել։ Իսկ հիմա հերթով․

Ադրբեջանական հաքերային գործոնը

Դեռ 2000-ականից է ընթանում հայ֊ադրբեջանական կիբեր֊հակամարտությունը։ Հիմնականում այն դրսեւորվում է երեք ուղղություններով․ կայքերի վրա հարձակում (defacement), DDoS հարձակումներ եւ հարձակումներ անհատական հաշիվների վրա սոցցանցերում։ 2019 թվականը ադրբեջանական հաքերները նվիրեցին սոցցանցերին եւ էլեկտրոնային փոստերին։ Մի քանի անգամ ինտերնետում տեղադրվել էին օգտատերերի մուտքային տվյալները, որոնք պարունակում էին էլեկտրոնային փոստը եւ գաղտնաբառը։ Մեծ արտահոսքներ եղել են մի քանի անգամ։ Մեկը իրականացվել է հունվարի 20-ին, քանի որ այդ օրը Ադրբեջանում նշում են այսպես կոչված «սեւ հունվարի» օրը։ Արտահոսքը պարունակել է մոտ 2 հազար տվյալ։ Մյուս արտահոսքը, որը պարունոկաում էր մոտ 3 հազար հաշվի տվյալ, եղել է մայիսի 28֊ին։ Ընդհանուր առմամբ կոտրված հաշիվների թիվը կարելի է գնահատել որպես 10 հազարը գերազանցող։ Հարձակումները իրականաուցվում են զուտ ֆիշինգային նամակների միջոցով, ինչպես նաեւ կեղծ ֆեյսբուքյան հաշիվների միջոցով, որոնք ներկայանում են որպես սոցցանցի անվտանգության բաժին եւ առաջարկում են հղումով ինչ֊որ գործողություն կատարել։ Նման հարձակումներից պաշտպանվելու համար հարկավոր է բազային թվային հիգիենայի իմացություն։ Ցավոք սրտի հաջողված հարձակումների թիվը մնում է շատ մեծ։ Դրանց ազդեցությունը ոչ միայն անձնական մակարդակի վրա է մնում, քանի որ, օգտվելով ադմինսիտրատորների վրա հարձակումներից, վերացվում են նաեւ նրանց կողմից տնօրինվող բիզնես էջերը, ինչը պատճառում է նաեւ լուրջ տնտեսական վնաս։

Ֆիշինգ

Ֆիշինգը մնում է հիմնական վտանգներից մեկը։ Ինչպես ասվեց, ադրբեջանական հաքերները հիմնականում հենց ֆիշինգային հարձակումներ են իրականացնում հայաստանյան օգտատերերի դեմ։ Բացի դրանից շատ տարածված են չթիրախավորված ֆիշինգային հարձակումների զոհերը։ Բազմաթիվ օգտատերեր հավատում են, որ շահել են սմարթֆոն եւ մուտքագրում են բանկային քարտի տվյալներ եւ այլն։ Ֆիշինգի ոլորտում նույնպես կա զարգացում․ հայտնվել են հենց հայաստանցիներին թիրախավորող արշավներ։ Այսպես, դեկտեմբերին միանգամից երեք բբջային օպերատորները հայտարարեցին, որ իրենց անունից գովազդային արշավներ են իրականացվում, կեղծ մրցույթի միջոցով մարդկանցից կորզվում են անձնական տվյալներ։ Սա նոր զարգացումներ են Հայաստանի համար։